در ساعت 3:40 بامداد روز 21 ژوئن (اول تیرماه) هزاران نفر در استون هنج جمع شده‌اند تا شاهد پدیده‌ای باشند که به مناسبت آن در طول قرن‌ها در دشت سالیسبری جشن برپا شده است: طلوع آفتاب در آغاز تابستان (بلندترین روز سال.)

مردم دوران باستان همراه با کاهنان سفیدپوش منتظر لحظه طلوع آفتاب می‌ماندند تا اولین پرتوهای خورشید در افق پدیدار شود و روی سنگ پاشنه (Heel Stone) بتابد. اما ابهامات جدی درخصوص ابعاد دیگر آیین گرامیداشت زمان وجود دارد.

باستان‌شناسان بسیاری از باورهای قدیمی را به چالش کشیده‌اند - از ارتباط این بنا با طلوع آفتاب در آغاز تابستان تا نظریه‌هایی راجع به اهداف سازندگان اصلی بنا - و نظریه‌ای جدید مطرح کرده‌اند که اصلا چرا این بنا ساخته شده است.

مدت‌هاست نادرستی بسیاری از موضوعاتی که درباره استون هنج مطرح می‌شود، آشکار شده است. کاهنان در ساخت این بنا نقشی نداشته‌اند و صرفا برای مراسم مذهبی از آن بهره می‌برده‌اند. در واقع، تفکر کنونی بر این اساس است که نه کاهنان و نه هیچ‌کس دیگری در ساخت استون هنج نقشی نداشته‌اند.

در طول 5هزار سال اخیر ساختارهای مختلفی در همین مکان و هر یک پیچیده‌تر از دیگری ایجاد شده است. آنچه در ابتدا وجود داشت یک «هنج» ساده یا خندق مدور بود که یک راه‌آب داشته و در طول هزار سال بعد توسط دو حلقه از سنگ‌های ایستاده و متحدالمرکز احاطه شد. (احتمالا برای ساخت آن از 80 قطعه سنگ آتشفشانی باریک به نام سنگ آبی استفاده کردند.)پس از گذشت 500 سال یا بیشتر بنا شکل نعل اسبی به خود گرفت و سنگ‌های «سارسن تریلیتون» هر یک به وزن 25تن به آن اضافه شد. هر مرحله از ساخت بنا راز و رمزهای خاصی به همراه داشت.

علت ساخت خندق اولیه چه بود؟ چرا در هزاره بعدی دو حلقه از سنگ‌های آبی به آن افزوده شد - و چگونه این سنگ‌ها از محلی که 380 کیلومتر دورتر از بنا بوده - آن هم قبل از اختراع چرخ - حمل شده است؟ چرا ساختار استون هنج به گونه‌ای است که به نظر می‌رسد با پدیده های نجومی‌در ارتباط است؟

از ویژگی‌های این اثر تاریخی می‌توان به ارتباط با پدیده‌های آسمانی از چرخه ماه (هلال تا بدر) تا سیکل پیچیده خسوف و کسوف اشاره کرد.

این ایده که استون هنج یک رصدخانه نجومی پیچیده است در میان عامه مردم پذیرفته شده اما باستان‌شناسان معتقدندکه هنوز ابعاد ناشناخته‌ای در این بنا نهفته است.

به نظر می‌رسد حتی استون هنج اولیه که فقط یک خندق مدوربه قطر 100 متر و یک راه‌آب بوده، در بررسی برخی از پدیده‌های آسمانی کاربرد داشته است. اما چطور؟ یکی از کاربردهای آن در برگزاری مراسم مذهبی بوده است. اما در سال 1995 ستاره‌شناس بریتانیایی، دکتر دونکن استیل نظریه‌ای متفاوت ارائه کرد: اساسا استون هنج به منظور پیش‌بینی فجایع کیهانی ساخته شده است.

حتی اگر استون هنج اولیه فقط یک «سیستم هشداردهنده» پدیده‌های کیهانی بوده باشد، در زمان تکمیل مرحله نهایی ساخت آن، خطر شهاب‌سنگ‌ها به کلی از بین رفته بود. پس هدف از ادامه ساخت آن چه بود؟

باز هم نظریه‌های متعددی در این زمینه وجود دارد. برخی از محققان بر این باورند که نشانه‌هایی از وجود سایر فرهنگ‌ها در همان زمان و در اطراف استون هنج وجود دارد.

تعداد زیادی از باستان‌شناسان معتقدند که ارتباط میان استون هنج و روز اول تابستان بیش از حد مورد توجه قرار گرفته است. به اعتقاد این گروه از باستان‌شناسان، دیدگاه سنتی‌ای که در خصوص اهمیت بناهای تاریخی وجود دارد ممکن است دقیقا برعکس حقیقت نهفته در آن باشد.

به هر حال طراحی پیچیده استون هنج نشان می‌دهد که طراحان آن به دنبال موضوعی فراتر از غروب آفتاب در آغاز زمستان بوده‌اند. سنگ دوقلو و ساختار نعل اسبی ممکن است نشانه‌ای از شیء آسمانی دیگری باشد که در آسمان شب قابل رویت است: ماه.

در مطالعاتی که نتایج آن در سال گذشته منتشر شد، نگاهی نو به این بنای تاریخی شده و آن عبارت است از تغییر زاویه دید از هیل استون به استون هنج. [از بیرون به درون بنا] با نگاهی از این زاویه درمی‌یابیم سنگ‌های سارسن تریلیتون در وسط استون هنج مانند «پنجره»هایی هستند که موقعیت خورشید و ماه را در آسمان زمستان نشان می‌دهند. در حالی که ماه هر چهار هفته یک بار مسیر خود را در آسمان تقریبا تکرار می‌کند، خورشید فقط یک بار در سال در نقطه مناسب خود قرار می‌گیرد؛ لحظه غروب در آغاز زمستان.

به هر حال به نظر می‌رسد سازندگان استون هنج چرخه دیگری را هم مدنظر داشته‌اند که هر 19 سال یک بار تکرار می‌شود. شب یلدا همزمان با عدم رویت ماه در آسمان خواهد بود و بلندترین و تاریک‌ترین شب سال رقم می‌خورد. در چنین شبی، تعداد ستارگان بیشتری و به مدت طولانی‌تری قابل رویت هستند. این رویداد ممکن است نشانه شروع مراسم یادبود اجداد و پیشینیان بوده باشد؛ با نمادی از ستارگان بی‌شماری که در این شب طولانی در آسمان قابل مشاهده هستند.

تصور اینکه مردم دوران ماقبل تاریخ چنین دانش عمیقی در زمینه نجوم داشته‌اند، باورنکردنی است. اما باستان‌شناسان مطمئن هستند که سازندگان استون هنج به خوبی از چرخه 19ساله ماه آگاه بوده‌اند و گواه این مدعا 19 قطعه سنگ آبی است که به دقت چیده شده‌اند.

به هر حال شواهد کشف شده تا به امروز حاکی از آن است که محققان در آستانه دستیابی به موفقیتی بزرگ در درک معمای استون هنج قرار دارند.